Risicoperceptie in de bouw

Stel je voor dat je in de auto zit en een melding op je telefoon krijgt. In een reflex wil je eigenlijk meteen kijken, maar je weet dat dit nu niet kan omdat het gevaarlijk is. Toch maakt je nieuwsgierigheid het moeilijk om niet even snel te kijken wat er naar je wordt gestuurd. Misschien zeg je tegen jezelf: ‘Dat kan toch best, als ik even snel kijk wat er staat?’ Of ‘Joh, ik doe dat wel vaker en het gaat nooit mis, er zal nu vast ook niks gebeuren’. Toch is het niet voor niets verboden om op je telefoon te kijken in het verkeer.

Er zijn enorme risico's verbonden aan het gebruik van je telefoon tijdens het rijden, en dat weet je. Ondanks dat we allemaal weten hoe we ons moeten gedragen, kiezen we soms toch voor een andere weg. Ook in de bouw is dit het geval. Mensen maken, bewust of onbewust, lang niet altijd de keuzes waarvan ze weten dat het de veiligste keuzes zijn. Ondanks de uitgebreide regelgeving, de consistente aandacht rondom veiligheid en de strikte veiligheidsvoorschriften, vinden er nog steeds regelmatig ongelukkenplaats. Hoe komt dit?

Daarvoor moeten we eerst iets over ons gedrag weten. Ons gedrag wordt grotendeels bepaald door ons brein. Ons brein bestaat uit twee verschillende systemen, systeem1 en systeem 2. Systeem 1 is ons onbewuste en automatische systeem, dat dagelijks onbewust veel beslissingen voor ons maakt. Dit systeem laat zich leiden door onbewuste factoren zoals gewoontes, gemak en je sociale omgeving. Systeem 2 gebruik je daarentegen om bewuste keuzes te maken, maar dit systeem vraagt veel meer van je energie. In dit artikel gaan we in op één factor die een groot deel van onze onbewuste handelingen beïnvloed en die in de bouw veel voorkomt; risicoperceptie.

‍

Risicoperceptie in de bouw

Risicoperceptie is het subjectieve oordeel dat mensen vormen over de kenmerken en ernst van een risico. De risicoperceptie van een individu verschilt vaak van de echte kans opeen risico. Dit komt doordat de risicoperceptie van een individu wordt beïnvloed door emoties, het brein en de omgeving. Vooral in de bouwsector blijkt de risicoperceptie van werknemers een groot obstakel voor de veiligheid te zijn. Met name een lage risicoperceptie is een belemmering voor veilig werken. Werknemers schatten de risico's op de bouwplaats vaak niet ernstig genoeg in en maken zich vaak geen zorgen over de risico's van hun werk¹ [i]. Daarnaast voeren werknemers vaak dezelfde soort taken uit. Het herhalen van handelingen zorgt ervoor dat er een routine ontstaat en het werk gewoontegedrag wordt. Bovendien zijn werknemers vaak optimistisch dat een ongeluk hen niet zal overkomen, wat in de psychologie ook wel de optimisme bias wordt genoemd. Zo blijkt bijvoorbeeld dat 80% van de Nederlanders zichzelf een betere dan bovengemiddelde chauffeur vindt. Dit is statistisch gezien onmogelijk, want dit aantal kan natuurlijk niet meer dan 50% zijn. Dit laat zien dat mensen zichzelf vaak beter inschatten dan dat ze zijn, en dat de optimisme bias ervoor kan zorgen dat mensen risico’s niet goed inschatten.

‘In de bouwsector blijkt de risicoperceptie van werknemers een groot obstakel voor de veiligheid te zijn.’

Hoe herken je een lage risicoperceptie bij je doelgroep?

Een (te) lage risicoperceptie kun je vaak al herkennen aan uitspraken die je op de bouwplaats hoort. Dit zijn onder andere uitspraken als: ‘Ik heb dit al duizend keer gedaan’, ‘zo doen we het hier altijd’ of ‘ik kan het nog wel even snel afmaken’. Omdat herhalend werk na verloop van tijd gewoontegedrag wordt, neemt het automatisme van systeem 1 het over en denken we er dus niet meer zo bewust over na. De alertheid neemt daardoor ook af, waardoor potentiële risico's en gevaren niet meer worden gezien.

Wanneer de risicoperceptie van werknemers wel hoog genoeg is, zullen ze eerder de risico's van gevaarlijke of onveilige situaties inzien en wel eventwee keer nadenken voordat ze een keuze maken. Maar hoe kunnen we de risicoperceptie van medewerkers in de bouw verhogen?

Risicoperceptie van medewerkers in de bouwverhogen

De risicoperceptie van medewerkers in de bouw kunnen we natuurlijk op meerdere manieren verhogen. Eén van de technieken die kan werken is de fear appeal. Met de fear appeal techniek maak je gebruik van een boodschap die angst opwekt. Angst is een primaire emotie die al heel lang in onze hersenen verankerd zit. Gedurende onze evolutie is angst een effectief middel geweest om onze soort te beschermen tegendodelijke gevaren. Het (on)bewust inzien van een gevaar leidt tot de drijfveer om dat gevaar te ontvluchten of het hoofd te bieden, en dus leidt het tot een verandering in ons gedrag.

Uit een grootschalig onderzoek blijkt dat fear appeal een effectief middel is om attitudes, intenties en gedrag daadwerkelijk te veranderen, mits je een aantal cruciale factoren meeneemt in de uitvoer. We kennen bijvoorbeeld allemaal de angst opwekkende zinnen en afbeeldingen die op pakjes sigaretten staan, maar die zorgen er niet per se voor dat mensen geen sigaretten meer kopen. Het werkt dus lang niet altijd.

Om de kans op een succesvolle fear appeal interventie te vergroten, zijn de volgende elementen cruciaal om mee te nemen in de ontwikkeling van je interventie².

1.      Zorg ervoor dat je een angst gebruikt die je doelgroep ook daadwerkelijk als een serieuze persoonlijke dreiging ziet. Bijvoorbeeld het risico op ernstig hoofdletsel na een val van hoogte, met het gevolg dat je voor een langere periode niet kan werken en je voor een bepaalde tijd niet meer met je kinderen kan spelen. De angst die je uiteindelijk gaat gebruiken hangt af van je doelgroep en wat hun daadwerkelijke angsten zijn, bijvoorbeeld of het veelal vakmannen met kinderen zijn.

2.      Daarnaast zijn angstboodschappen effectiever wanneer er een duidelijk handelingsperspectief wordt geboden in een boodschap. Met een handelingsperspectief maak je duidelijk wat het gewenste gedrag is. Je kan bijvoorbeeld een zin toevoegen als 'Zorg er dus voor dat je altijd een helm draagt wanneer je aan het werk bent

3.      Ten derde wil je ervoor zorgen dat je doelgroep het gevoel heeft in staat te zijn om het gedrag te veranderen. Dit kan je bijvoorbeeld doen door een zin toe te voegen als ‘Ook jij kan veilige keuzes maken op het werk door…’. Daarna kan je nogmaals het handelingsperspectief noemen.

4.      Als laatste wil je je doelgroep latengeloven dat het nieuwe gedrag het gevaar effectief zal wegnemen³.Bijvoorbeeld door een zin toe te voegen als ‘Door het dragen van een helm heb je 70% minder kans op ernstig letsel’.

‍

Fear appeals kunnen een interessante interventie zijn om risicoperceptie te verhogen. Wil je meer weten over hoe je fear appeals in kunt zetten om het aantal ongevallen te verminderen? Dan is het aan te raden om iemand te raadplegen die verstand heeft van gedragsverandering, zodat de cruciale elementen voor een effectieve interventie niet worden vergeten. Daarnaast is het ook belangrijk om na te denken over welke vorm, zoals een afbeelding of een filmpje, het meeste aanspreekt bij je doelgroep.

Gedragsverandering is maatwerk

Risicoperceptie in de bouwsector is een complex, maar cruciaal aspect van veiligheid. Veel medewerkers in de bouw hebben een te lage risicoperceptie, en zijn te optimistisch over de gevolgen van hun keuzes. Naast het gebruikmaken van een fear appeal als interventie zijn er natuurlijk ook nog tal van andere mogelijkheden. Vaak spelen er namelijk diverse onbewuste factoren mee als het gaat om veilig gedrag. Gedragsverandering is maatwerk; voor elke situatie moet je nagaan welke factoren een rol spelen in het gedrag en welke interventies je vervolgens in kunt zetten om op die specifieke factoren in te spelen. Veiligheid is niet alleen een regel; het is een bewuste keuze. Soms moeten werknemers even een handje geholpen worden om zich meer bewust te worden van het feit dat ze daadwerkelijk een veilige keuze kunnen maken.

‍

‍

[1] T. Jansen, M. Lammers, M. von den Benken & E. van Moll (2022) Risicoperceptie in de bouw. https://www.lerenvoorveiligheid.nl/documenten/risicoperceptie-in-bouw

[2] Tannenbaum, M. B., Hepler, J., Zimmerman, R. S., Saul, L., Jacobs, S.,Wilson, K., & Albarracín, D. (2015). Appealing to Fear: A meta-analysis of fear appeal effectiveness and theories. Psychological Bulletin, 141(6), 1178–1204. https://doi.org/10.1037/a0039729

[3] Andrews, M., Leeuwen, M. L., & Baaren, R. B. (2018). Seks, humor en het Beloofde Land: de 33 beste beïnvloedingstechnieken uit de reclame. Amsterdam: Maven Publishing. https://repository.ubn.ru.nl/handle/2066/204886